Dijital Çağda Arşivcilik: Kazakistan Ulusal Arşivlerinde Yapay Zekâ Teknolojilerinin Kullanımı
Dijital teknolojilerin gelişimi, arşivcilik alanında son on yılda köklü değişikliklere yol açmış ve yapay zekâ uygulamaları, bilgi ve belge yönetimi süreçlerinin merkezine yerleşmeye başlamıştır. Özellikle büyük hacimli verilerin sistematik biçimde işlenmesi, sınıflandırılması ve erişime açılması, geleneksel yöntemlerin ötesinde teknikler gerektirmektedir. Bu bağlamda yapay zekâ, yalnızca otomasyon ve verimlilik artışı için değil, aynı zamanda tarihsel belgelerin korunması, kültürel mirasın gelecek kuşaklara aktarılması ve araştırma topluluklarının ihtiyaç duyduğu bilgiye daha hızlı ve etkin şekilde ulaşabilmesi için de kritik bir araç olarak öne çıkmaktadır (Gilliland, 2014; Tammaro & Casarosa, 2020). Kazakistan örneği, bu dönüşümün Orta Asya bağlamındaki en dikkat çekici yansımalarından birini oluşturmaktadır.

Kazakistan hükümeti, 2025 yılında duyurduğu Ulusal Dijital Arşiv girişimi ile arşivcilikte dijital dönüşüm sürecini yeni bir aşamaya taşımayı amaçlamaktadır. Bu girişim yalnızca mevcut belgelerin dijital ortama aktarılması değil, aynı zamanda yapay zekâ destekli otomatik sınıflandırma, arama ve analitik işlevler barındıran bir “akıllı arşiv” vizyonu ortaya koymaktadır. Ulusal Dijital Arşiv’in en önemli yeniliklerinden biri, uluslararası araştırmacılara ve yazılım geliştiricilere açık bir platform olarak tasarlanmış olmasıdır. Böylelikle Kazakistan, yalnızca ulusal belleğini korumakla kalmayıp, aynı zamanda yapay zekâ araştırmaları için de bir merkez olmayı hedeflemektedir (Kazinform, 2025a). Bu yaklaşım, UNESCO’nun (2019) dijital mirasın korunması ve erişilebilirliğine dair ortaya koyduğu ilkelerle uyumludur.

Astana’da bulunan Cumhurbaşkanlığı Arşivi, bu vizyonun en somut yansımalarından biridir. Arşivde bulunan 30 milyondan fazla sayfa tarihî belgenin dijitalleştirilmesi süreci, üç temel aşamadan oluşmaktadır: fiziksel belgelerin korunması ve restorasyonu, yüksek çözünürlüklü tarama ile dijital kopyalama ve yapay zekâ tabanlı OCR sistemleriyle metin erişilebilirliğinin sağlanması. Bu süreç, yalnızca belgelerin korunması açısından değil, aynı zamanda araştırmacılar için erişim kolaylığı bakımından da kritik bir adımdır (Kazinform, 2025b). Özellikle Sovyet sonrası döneme ilişkin belgelerin bu şekilde erişime açılması, tarihsel araştırmalar için yeni bir ufuk yaratmaktadır.

Yapay zekânın arşivlerde etkin kullanılabilmesi yalnızca teknik altyapıyla sınırlı değildir; aynı zamanda insan kaynağının eğitimi de büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle 2025 yılında düzenlenen Arşivcilik Yaz Okulu programında yapay zekâ ve makine öğrenmesi entegrasyonuna dair kapsamlı eğitimler verilmiştir (Kazinform, 2025c). Söz konusu programlarda yalnızca teknik bilgi aktarımı değil, aynı zamanda etik sorunlar, veri güvenliği, kullanıcı mahremiyeti ve fikri mülkiyet hakları da tartışılmıştır. Bu yaklaşım, Kazakistan’ın arşivcilikte yalnızca teknik değil, aynı zamanda normatif bir dönüşümü de hedeflediğini göstermektedir.

Arşivcilik pratiklerinin yalnızca belge depolama ile sınırlı olmadığı, aynı zamanda kültürel mirasın dijital düzlemde yeniden inşasına katkı sunduğu Kazakistan örneğinde net biçimde görülmektedir. Kültür ve Enformasyon Bakanlığı tarafından yürütülen Central Asian Archaeological Landscapes (CAAL) projesi, kültürel mirasın coğrafi bilgi sistemleri üzerinden belgelenmesini amaçlamaktadır. YZ destekli desen tanıma ve mekânsal analiz teknikleri, tarihî yerleşim alanlarının haritalandırılmasını kolaylaştırmakta, böylelikle arşivcilik yalnızca statik bir koruma işlevinden çıkarak dinamik bir araştırma ve keşif aracına dönüşmektedir (Kazinform, 2025d; Poshekhonov et al., 2021).

Bu dönüşümün politika düzeyindeki altyapısı da güçlendirilmektedir. Kazakistan hükümeti, 2024–2025 döneminde yapay zekâ ekosistemini kurumsallaştırmak amacıyla Ulusal Yapay Zekâ Merkezi’ni kurmuş, bakanlıklar arası koordinasyon mekanizmaları oluşturmuştur (Kazinform, 2024a). Bu girişim, UNESCO’nun ve OECD’nin yapay zekâ politikalarına ilişkin rehberleriyle uyumlu biçimde, etik, hukuki ve sosyal boyutları dikkate alan bir çerçeve sunmaktadır (OECD, 2019; UNESCO, 2021).

Kazakistan’da yapay zekâ uygulamalarına dair önemli bir emsal, jeolojik arşivlerin dijitalleştirilmesidir. Bu süreçte OCR tabanlı metin tanıma ve otomatik betimleme sistemleri devreye sokulmuş, yüz binlerce sayfalık teknik rapor erişilebilir hale getirilmiştir (Kazinform, 2024b). Bu örnek, ulusal arşivlerde benzer teknolojilerin uygulanabileceğine dair somut bir model sunmaktadır. Arşivcilikte YZ tabanlı betimleme sistemlerinin yaygınlaşması, araştırmacıların büyük veri setleri üzerinden daha hızlı analiz yapabilmesini sağlamaktadır (Duranti, 2019).

Kazakistan örneği, yapay zekânın arşivcilik pratiklerini dönüştürme kapasitesini göstermektedir. Ancak bu dönüşümün başarılı olabilmesi için üç temel unsur öne çıkmaktadır: sürdürülebilir dijital altyapı, nitelikli insan kaynağı ve etik-yasal çerçevenin oluşturulması. Aksi halde yapay zekâ uygulamaları teknik yenilik olmanın ötesine geçemeyecek, kalıcı ve sistematik bir dönüşüm yaratamayacaktır. Kazakistan’ın arşivcilikte izlediği yol, bu unsurları dikkate aldığı ölçüde, yalnızca ulusal düzeyde değil, bölgesel ölçekte de bir model olma potansiyeli taşımaktadır.

Yapay zekâ Kazakistan ulusal arşivlerinde üç ana eksende kullanılmaktadır: belgelerin dijitalleştirilmesi ve erişim kolaylığı sağlanması, otomatik sınıflandırma ve analitik işlevlerin devreye alınması ve kültürel mirasın coğrafi bilgi sistemleriyle sayısallaştırılması. Bu süreçler, hem Kazak araştırmacılar hem de uluslararası akademik topluluklar için yeni imkânlar yaratmaktadır. Kazakistan örneği, Orta Asya’da dijital arşivcilik ve yapay zekâ entegrasyonunun öncüsü olarak değerlendirilmektedir.

Kaynakça

Duranti, L. (2019). Archival science and digital technology: Integrating knowledge and practice. Archival Science, 19(3), 245–262.

Gilliland, A. J. (2014). Conceptualizing 21st-century archives. Chicago: Society of American Archivists.

Kazinform. (2024a, June 12). Government establishes National AI Center and ecosystem. Kazinform International News Agency.

Kazinform. (2024b, December 3). Geological archives digitized with OCR and AI tools. Kazinform International News Agency.

Kazinform. (2025a, January 15). National Digital Archive to serve as AI hub for researchers. Kazinform International News Agency.

Kazinform. (2025b, March 22). Presidential Archive digitizes over 30 million historical documents. Kazinform International News Agency.

Kazinform. (2025c, July 5). Summer School focuses on AI integration in archival work. Kazinform International News Agency.

Kazinform. (2025d, May 19). Kazakhstan develops national geodatabase for cultural heritage under CAAL. Kazinform International News Agency.

OECD. (2019). Recommendation of the Council on Artificial Intelligence. OECD Publishing.

Poshekhonov, A., Kharin, V., & Ivanov, D. (2021). Geoinformation technologies in the preservation of cultural heritage: Experience from Central Asia. Heritage Science, 9(1), 87.

Tammaro, A. M., & Casarosa, V. (2020). Digital archiving and preservation: Practices, challenges and opportunities. International Journal of Digital Curation, 15(1), 45–62.

UNESCO. (2019). Recommendation concerning the preservation of, and access to, documentary heritage including in digital form. Paris: UNESCO.

UNESCO. (2021). Ethics of artificial intelligence. Paris: UNESCO Publishing.

Yessimova, S. (2022). Digital transformation policies in Kazakhstan: Challenges and perspectives. Central Asian Journal of Social Sciences and Humanities, 8(2), 112–126.