Ulusal arşivler, bir ülkenin tarihsel hafızasının temel taşıdır. Milyonlarca belge, fotoğraf, harita ve ses kaydını barındıran bu kurumlar, son yıllarda yapay zekâ (YZ) teknolojilerinin desteğiyle dijital dönüşüm sürecine girmiştir. YZ, bu devasa veri setlerini daha erişilebilir ve analiz edilebilir hale getirmekte, araştırmacıların hem zamandan kazanmasını hem de daha derinlemesine çalışmalar yapabilmesini sağlamaktadır. Bu belgede Avrupa, Amerika, Asya (Çin ve Japonya), Avustralya, Kanada ve İsrail’deki ulusal arşivlerin YZ kullanımına dair örnekler ve resmi bağlantılar yer almaktadır.
1. ABD Ulusal Arşivleri – National Archives and Records Administration (NARA)
Web sitesi: https://www.archives.gov/
NARA, II. Dünya Savaşı dönemine ait milyonlarca belgeyi YZ ile dijitalleştirmiştir. OCR teknolojileri ile metin çıkarımı, NLP ile konu analizi ve Amazon Rekognition ile fotoğraf etiketleme yapılmaktadır. Örneğin, Vietnam Savaşı fotoğraflarında helikopter iniş sahneleri otomatik olarak tanımlanabilmekte, araştırmacıların spesifik görsellere hızlı erişimi sağlanmaktadır.
2. Birleşik Krallık Ulusal Arşivi – The National Archives (TNA)
Web sitesi: https://www.nationalarchives.gov.uk/
TNA, Transkribus kullanarak 17. yüzyıl el yazmalarını dijital metinlere dönüştürmekte, NLP ile kişi ve yer adlarını tanımlayarak koloni dönemi belgelerini indekslemektedir. Ayrıca belgeler arasındaki kronolojik ilişkiler YZ ile belirlenip interaktif zaman çizelgeleri oluşturulmaktadır.
3. Hollanda Ulusal Arşivi – Nationaal Archief
Web sitesi: https://www.nationaalarchief.nl/
VOC arşivleri gibi büyük veri setleri, YZ ile otomatik etiketlenmekte ve çok dilli çeviri sistemleriyle uluslararası araştırmacılara sunulmaktadır. GIS entegrasyonu sayesinde 17. yüzyıl deniz ticaret rotaları görselleştirilmektedir.
4. Avrupa Dijital Kütüphanesi – Europeana
Web sitesi: https://www.europeana.eu/
Europeana, binlerce kültür kurumunun dijital koleksiyonlarını YZ ile arama, otomatik çeviri ve görsel benzerlik analizi işlevleriyle desteklemektedir. Örneğin, 1914 yılına ait bir üniforma fotoğrafı yükleyen kullanıcı, benzer üniformalara sahip diğer fotoğraflara ulaşabilmektedir.
5. Çin Ulusal Arşivleri – National Archives Administration of China
Web sitesi: http://www.saac.gov.cn/
Çin Ulusal Arşivleri, son yıllarda arşiv materyallerinin dijitalleştirilmesi ve yapay zekâ ile işlenmesi konusunda büyük yatırımlar yapmıştır. OCR teknolojileriyle Qing Hanedanı dönemine ait el yazmaları taranmakta, Mandarin dilinde NLP sistemleriyle otomatik konu ve kişi analizi yapılmaktadır. Ayrıca yüz tanıma teknolojileri, fotoğraf arşivlerindeki tarihi kişilerin tanımlanmasında kullanılmaktadır.
6. Japonya Ulusal Arşivleri – National Archives of Japan
Web sitesi: https://www.archives.go.jp/
Japonya Ulusal Arşivleri, Meiji döneminden itibaren dijitalleştirilmiş belgeler üzerinde YZ tabanlı arama motorları geliştirmiştir. Doğal dil işleme araçları, eski Japonca karakter setlerini modern Japoncaya uyarlamakta, böylece genç araştırmacıların erişimini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca harita belgelerinde YZ ile coğrafi etiketleme yapılmaktadır.
7. Avustralya Ulusal Arşivleri – National Archives of Australia (NAA)
Web sitesi: https://www.naa.gov.au/
NAA, özellikle göçmen kayıtları ve askeri belgeler üzerinde YZ uygulamaları geliştirmiştir. OCR ve NLP teknolojileriyle belgeler metin haline getirilmekte, otomatik konu etiketleme sistemleriyle araştırmacılar spesifik temalara hızla ulaşabilmektedir. Ayrıca, Avustralya tarihine ait fotoğraflarda nesne tanıma sistemleriyle otomatik sınıflandırma yapılmaktadır.
8. Kanada Ulusal Arşivleri – Library and Archives Canada (LAC)
Web sitesi: https://www.bac-lac.gc.ca/
Kanada Ulusal Arşivleri, hem Fransızca hem İngilizce belgeleri kapsayan geniş bir koleksiyona sahiptir. YZ teknolojileri ile çift dilli OCR işlemleri yapılmakta, böylece belgeler iki dilde de aranabilir hale getirilmektedir. Fotoğraf koleksiyonlarında Amazon Rekognition ile yüz tanıma kullanılarak tarihi figürler tespit edilmekte ve biyografik bilgilerle ilişkilendirilmektedir. Ayrıca göçmen kayıtlarında YZ tabanlı indeksleme sayesinde aile soy araştırmaları hızlanmıştır.
9. İsrail Devlet Arşivleri – Israel State Archives
Web sitesi: https://www.archives.gov.il/
İsrail Devlet Arşivleri, devletin kuruluş döneminden günümüze uzanan belgeleri dijital ortama aktarmaktadır. OCR ile İbranice ve Arapça belgeler taranmakta, NLP teknikleriyle kişi, yer ve olay adları çıkarılmaktadır. Ayrıca diplomatik belgelerde otomatik konu sınıflandırması yapılarak araştırmacılara tematik arama imkânı sunulmaktadır. Fotoğraf arşivlerinde nesne ve yüz tanıma teknolojileri kullanılarak önemli tarihi olaylara ait görseller kolayca erişilebilir hale getirilmektedir.
Sonuç
Avrupa, Amerika, Asya, Avustralya, Kanada ve İsrail’deki ulusal arşivler, yapay zekâyı dijitalleştirme, veri analizi, sınıflandırma ve görselleştirme alanlarında aktif olarak kullanmaktadır. Bu teknolojiler, tarih araştırmalarını hızlandırmakta ve kapsamını genişletmektedir. Ancak, YZ’nin sunduğu analizlerin, tarihçilerin eleştirel bakış açısıyla desteklenmesi ve doğrulanması gereklidir.