Çalışmada; uzmanlığı ve mütercimliği açıkça kabul görmüş bir eğitim bilimcinin, bir çeviri eserinin yarım yüzyıl içinde yayımlanmış iki ayrı nüshasını karşılaştırarak Türkçenin kullanımındaki değişimi gözlemlemek amaçlanmıştır. Çalışma için dönemin ünlü eğitim öncüsü Ali Haydar Taner’in çeviri çalışması “Mefkureci Muallim” sonraki baskılarda değişen adıyla “Ülkücü Öğretmen” belirtilen tüm kriterleri tam olarak karşılayan eser olarak belirlendi.
İkinci adım olarak Taner’in 1928 baskı “Mefkureci Muallim” adlı çevirisi Osmanlı alfabesi ile basıldığı için günümüz alfabesine transkript edildi. Transkript çalışmasında birkaç farklı yapay zeka desteği denense de başarılı sonuçlar vermedi. Bunun için çalışma başından sonuna kadar tarafımca transkript edilmiştir. Orijinal metin üzerinden okuma ve düzeltme çalışmaları yapılmış ve veri işlemeye hazır hale getirilmiştir.
kitaba erişim için tıklayınız…
Üçüncü adım olarak “Ülkücü Öğretmen” nüshası OCR tekniği ile taranmış ve tüm metni metin editöründe işlenmeye hazır hale getirilmiştir. Tarama ve OCR işleme sırasında oluşabilecek görüntüleme hatalarının önüne geçmek için tüm metin iki kez orijinal kitap baskısı ile karşılaştırılmıştır. Birinci karşılaştırma dijital ortamda farklı OCR yazılımı ile yapılmış, ikinci karşılaştırma bizzat tarafımdan manuel olarak yapılmıştır. Orijinal metindeki baskı hataları veya eksikleri baskıdaki şekliyle muhafaza edilmiştir. 1928 baskısı ile yapay zeka ortamında karşılaştırılacak 1951 baskı metin işleme hazır hale getirilmiştir.
kitaba erişim için tıklayınız…
Bu eserde 1928 baskı Osmanlıca metin ve transkript metni ve yapay zeka aracı kullanılarak örtüştürülen karşılaştırma metninin tamamına yer verilmiştir. 1951 baskı metin örtüştürme metninin içinde yer aldığından bu çalışmada şişkinlik yaratmamak için ayrıca eklenmemiştir. Çalışmayı farklı maksatlarla kullanacak araştırmacı ve okuyucular bu eserde haliyle aynı eserin dört farklı versiyonunu bir arada görme imkanına sahip oluyorlar.
Dördüncü aşamada yapay zeka ile elde edilen örtüştürme metninden elden edilen verilen kısa bir yorumu yapılmış ve çalışmaya eklenmiştir. Yorumlar tamamen organik olup yapay zeka tekniği bu aşamada kullanılmamıştır. Çalışmanın ilk olarak yapılıyor olması, yapay zeka veritabanlarında eserin bulunmuyor olması; yapay zeka araçlarının halisülasyon görmesine ve saçmalamasına neden olacağı için insani yorum tercih edilmiştir.
kitaba erişim için tıklayınız…
Beşinci aşamada; Ali Haydar Taner hocanın ve pekçok eserini çevirdiği Grigori Spiridonoviç Petrov’un geniş biyografilerine yer verildi. Ali Haydar Taner hocanın bu eserdeki biyografisi Türkiye’de daha önce Taner hakkında yapılan biyografi çalışmalarından daha fazla içerik ve bilgi barındırmaktadır. Bu çalışmada daha önce hiçbir araştırma içeriğinde yayınlanmaşı dört özel fotoğrafı ilk kez yayımlanmaktadır. Hocanın ayrıca kendi el yazısı ile yazdığı kendi adı ilk kez bu çalışmada yayımlanmaktadır.
Son yüzyılda Ali Haydar Taner tarafından çevrilen ve binlerce eğitimciye ulaşan Beyaz Zambaklar Memleketinde, Mefkureci Muallim, Ülkücü Öğretmen, Büyük Adamlar, Şehirler ve İnsanlar adlı eserlerin müellifi Grigori Spiridonoviç Petrov hakkında Türkiye’de adından başka bir iz bulunmaması araştırmaya değer bulunmuştur. Ömrünü sürgünde geçirmiş ünlü Rus muhalif Grigori Spiridonoviç Petrov hakkında daha önce hazırlayıp yayımlanmaya bir biyografiyi de ilk kez bu çalışmaya ekledik. Bu biyografi Türkiye’de ilk kez yayımlanmaktadır.
kitaba erişim için tıklayınız…
Altıncı aşamada “Grigori Spiridonoviç Petrov”un eserinde bahsettiği Tatevo köyünde keşfedilen ünlü Rus ressamı Nikolay Bogdanov-Belsky’nin resimleri araştırılmıştır. 1928 yılında basılan nüshada yer almayan Belsky (Taner’in çevirisinde Bielski olarak kaydedilmiştir) resimlerine dair görseller, 1951 baskısında Taner tarafından temin edilen kartpostallardan kopyalanarak çalışmaya eklenmiştir. Taner, bu görseller hakkında detaylı açıklamayı 1951 baskısına dipnot olarak eklemiştir. Çalışmamızda Belsky’e ait yağlı boya tablolarından bir seçkiyi ayrıca ekledik. Sanatçının yeteneği hakkında ve Ülkücü Öğretmen adlı eserde anlatılan ortamı, yaşantıyı ve 20. yy başında Rusya’daki okul ortamlarını yansıtması açısından önemlidir. Bu haliyle Petrov’un ülkücü öğretmeninin aslında hayal dünsayından daha çok kendi hayatının gerçeklerini anlattığı izlenimi uyandırmaktadır.
ÜLKÜCÜ ÖĞRETMEN: Mefkureci Muallim’den Ülkücü Öğretmene Türkçe’nin Yolculuğunun Yapay Zeka ile İncelemesi
Metin karşılaştırma çalışmalarında yaygın olarak çift sütunlu mukayese tekniği kullanılmaktadır. Metinlerin şekil ve betim kıyaslamasını yapmakta pratik çareler üreten bu tekniği bizler aynı zamanda transkripsiyon çalışmalarında kullanmaktayız. Fakat, tüm bir eserin iki farklı nüshasındaki veri yükü hesaplandığında işin zorluğu, emek ve zaman kaybı tahmin edilebilir. Bu çalışmada iki metni yapay zeka ile örtüştürme tekniği kullanıldı.
Çalışma bu haliyle kendi probleminin çözümünü üretmekle birlikte; ortaya çıkan ürün eğitim tarihi, Türk dili, çeviribilim, eğitim politikaları, uluslararası kültür etkileşimleri alanlarında araştırma ve çalışma yapacak araştırmacılar için ham veri olma özelliği de taşımaktadır.
Çalışmada kullanılan yapay zeka teknikleri bu tür bir araştırma uygulamasında ilk kez kullanıldığı için ayrı bir başlıkta ayrıca açıklanmıştır.
Erol KÖMÜR
İstanbul – 2025